70 lat działalności jednostek planowania przestrzennego w Wielkopolsce
W 2025 roku przypada jubileusz siedemdziesięciu lat działalności jednostek planowania przestrzennego w Wielkopolsce. Jest to moment, w którym warto przybliżyć historię Biura, która odzwierciedla etapy kształtowania systemu planowania przestrzennego w Polsce wpisujące się w szeroki kontekst przeobrażeń politycznych oraz zmian cywilizacyjnych jakie zachodziły w naszym kraju. W tym czasie następowały także zmiany w zakresie teorii urbanistyki, wiedzy, dostępu do danych i doskonalenia narzędzi pracy. To wszystko miało wpływ na pracę i jakość opracowań wykonywanych przez planistów zajmujących się planowaniem i kształtowaniem przestrzeni Wielkopolski. W ciągu tych siedmiu dekad przestrzeń regionu stopniowo zmieniała się, m.in. dlatego, że większość zamierzeń zapisanych w dokumentach planistycznych została wcielona w życie. Wszystkie te przeobrażenia to efekt pracy wielu osób: projektantów, asystentów, kadry kierowniczej i administracyjnej, ich wiedzy, zaangażowania, pomysłowości i doświadczenia. Ludzi, dla których dbałość o przestrzeń, jako o dobro wspólne, zawsze było i będzie priorytetem wymagającym odpowiedzialności i uwagi.
Początki – dwudziestolecie międzywojenne
to czas odradzania się kraju i tworzenia polskich instytucji, w tym także służb zajmujących się kształtowaniem przestrzeni, to moment, w którym zaczęto dostrzegać problemy dotyczące sposobu zagospodarowania obszarów miejskich i pogarszających się warunków życia mieszkańców, którymi powinni zająć się profesjonaliści z uwzględnieniem szerszego spojrzenia przestrzennego
Instytucjonalne początki powstania służb planistycznych w Polsce i Wielkopolsce sięgają okresu dwudziestolecia międzywojennego, kiedy dostrzeżono konieczność podjęcia działań na rzecz rozgęszczenia zabudowy w najuboższych dzielnicach miast oraz wprowadzenia korytarzy przewietrzających i zwiększenia udziału terenów zieleni w przestrzeniach miejskich. Dla ówczesnego województwa poznańskiego rokiem szczególnym był rok 1931, kiedy w Poznaniu, z inicjatywy prof. Władysława Czarneckiego, powstała pierwsza Pracownia Urbanistyczna. Jej głównym zadaniem był plan ogólny rozbudowy miasta Poznania i plany szczegółowe nowo wyznaczanych zespołów zabudowy, a także plany innych miast w Wielkopolsce. Pierwszą instytucją zajmującą się planowaniem przestrzennym w skali regionalnej było Biuro Planu Regionalnego w Poznaniu, powołane w 1933 roku przy Urzędzie Wojewódzkim.
LATA 1945 – 1975
to czas odbudowy kraju po zniszczeniach wojennych i wdrażania nowych zasad systemu planowania przestrzennego, okres intensywnej pracy urbanistów i planistów, którzy kształtowali przestrzeń odpowiadając na nowe wyzwania cywilizacyjne – społeczne, gospodarcze i środowiskowe, doskonalenia metod opracowania planów i wprowadzania nowatorskich rozwiązań, to czas, kiedy wzrosła rola i ranga procesu planowania przestrzennego
W pierwszych latach po II wojnie światowej, w których priorytetem było podźwignięcie kraju ze zniszczeń wojennych i opracowanie planów odbudowy, powołano w regionach Biura Planowania i Odbudowy. W Wielkopolsce po 1948 roku główną jednostką sporządzającą plany był poznański „Miastoprojekt”. Do opracowań wykonanych w tym okresie należały przede wszystkim plany ogólne miast, oraz plany realizacyjne osiedli wielorodzinnych dla miasta Poznania.
W 1955 roku w całym kraju stworzono system służb planowania przestrzennego oparty na pracowniach urbanistycznych. Jedną z pierwszych w kraju była Wojewódzka Pracownia Urbanistyczna w Poznaniu. Od tej daty liczymy czas działania obecnego Wielkopolskiego Biura Planowania Przestrzennego w Poznaniu. W 1961 roku wprowadzono przepisy, które określiły nowy system planowania przestrzennego w Polsce. Wojewódzkie organy planowania przestrzennego miały sporządzać plany regionalne – ogólne i szczegółowe. Oprócz tego w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej w Poznaniu opracowywano plany zespołów osadniczych oraz plany wyznaczania terenów budowlanych. W 1966 roku Rada Ministrów podjęła uchwałę w sprawie ochrony gruntów rolnych, w związku z tym zaczęto zwracać szczególną uwagę na problemy ochrony środowiska, coraz częściej uwzględniane i mocniej akcentowane w różnego rodzaju planach i opracowaniach planistycznych. W tym przedziale czasowym w województwie poznańskim powołano także ponad 30 terenowych zespołów urbanistycznych. Jednym z pierwszych był, funkcjonujący już od 1959 roku, terenowy zespół projektowy w Koninie, którego głównym zadaniem była koordynacja prac planistycznych na obszarze prężnie rozwijającego się Okręgu Przemysłowego Konin-Turek.
W 1972 roku podział obszaru Polski na gminy, które zastąpiły gromady, był zapowiedzią reformy administracyjnej kraju, z roku 1975. Zmiany te znalazły swoje odzwierciedlenie w nowych strukturach służb planowania przestrzennego. W największych miastach połączono miejskie i powiatowe zespoły urbanistyczne, powstały powiatowe pracownie urbanistyczne zajmujące się m.in. opracowaniem uproszczonych planów zagospodarowania przestrzennego gmin. Ponadto jednostką planowania przestrzennego mającą znaczący wpływ na kształt przestrzeni Wielkopolski była także, utworzona w 1958 roku, Miejska Pracownia Urbanistyczna w Poznaniu, z którą Wojewódzka Pracowania Urbanistyczna współpracowała, szczególnie przy planach sporządzanych dla obszaru Aglomeracji miasta Poznania. Liczba opracowań wykonywanych w początkowym czasie funkcjonowania służb planistycznych w Wielkopolsce jest imponująca, a w rozmowach z Projektantami, których początki kariery zawodowej przypadły na pierwsze dekady istnienia Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej w Poznaniu, powtarza się często stwierdzenie, że lata 60. i 70. XX wieku stanowiły najlepszy i najbardziej twórczy okres ich działania.
LATA 1975 – 1998
to okres zmian systemu planowania i przekształceń służb planistycznych, wynikających z powołania nowych - „małych” województw, zmian ustroju politycznego kraju oraz przyjęcia nowej ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym, to czas nowych wyzwań merytorycznych i ideologicznych, ze szczególnym spojrzeniem na problemy ochrony środowiska i społeczny wymiar planowania
Momentami przełomowymi dla służb planowania przestrzennego, był rok 1975, 1989 i 1994. Rok 1975 to zmiana struktury administracyjnej kraju, rok 1989 to zmiana ustroju państwa, z kolei w roku 1994 przyjęto nową ustawę o zagospodarowaniu przestrzennym.
W 1975 roku zlikwidowano poziom powiatowy i powołano 49 województw. Na obszarze Wielkopolski wyodrębniono 5 województw: kaliskie, konińskie, leszczyńskie, pilskie i poznańskie. W każdym z nich powstała nowa, wojewódzka jednostka zajmująca się planowaniem przestrzennym. Był to też okres, w którym pilną potrzebą, a wręcz koniecznością stało się wprowadzanie do opracowań planistycznych zagadnień dotyczących ochrony środowiska. Szczególną wagę zaczęto przywiązywać do tego, by charakterystyka terenu będącego przedmiotem opracowania była osadzona w szerszym kontekście systemu przyrodniczego. Jednocześnie zauważono znaczenie ochrony środowiska dla podniesienia komfortu życia mieszkańców. Odrodził się także szacunek do tradycyjnych i historycznych układów przestrzennych, a także pojawiło się partnerstwo w projektowaniu przez architektów i urbanistów z przyrodnikami oraz mieszkańcami.
Transformacja ustrojowa w 1989 roku przyniosła zasadnicze zmiany. Przed rokiem 1989 procesy projektowania urbanistycznego i planowania przestrzennego odbywały się zgodnie z założeniami teoretyków, a brak gospodarki rynkowej powodował, że wiele koncepcji przestrzennych nie uwzględniało realnych kosztów inwestycji. Nie działał obiektywny system kontroli oddziaływania procesów inwestycyjnych na środowisko, a instytucje zarządzające ochroną przyrody wielokrotnie kapitulowały w obliczu nadrzędnych priorytetów gospodarczych.
Jednak rzeczywistą zmianę systemu planowania przestrzennego w kraju przyniosła ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z 1994 roku, uwzględniająca uwarunkowania gospodarki rynkowej. Wprowadziła dwie szczególne zmiany: ograniczenie instytucjonalnego charakteru służb planistycznych oraz dowartościowanie konstytucyjnego prawa do własności jako jednego z podstawowych praw obywatelskich. Wskazano, że bezpośrednim dysponentem przestrzeni jest gmina, zerwano z praktyką obligatoryjności sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego i odstąpiono od ich hierarchicznej struktury.
Bezpośrednią konsekwencją tych rewolucyjnych rozwiązań było ograniczenie liczby jednostek wyspecjalizowanych w projektowaniu przestrzeni. Biura planowania i pracownie urbanistyczne zachowały się tylko przy niektórych samorządach województw i samorządach dużych miast, a większość opracowań planistycznych zaczęła być sporządzana przez uprawnionych urbanistów w prywatnych pracowniach.
Od chwili wejścia w życie ustawy z 1994 roku podstawowym zadaniem regionalnych jednostek planowania przestrzennego stało się opracowanie aktu planowania przestrzennego dla województwa. Niezależnie od głównego nurtu pracy związanego z planowaniem regionalnym w biurach opracowywano także studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w niewielkim zakresie miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.
LATA 1999 – 2025
to czas wielkich przemian politycznych, społecznych, gospodarczych i administracyjnych kraju, które spowodowały koniczność reorganizacji służb planistycznych, etap realizacji nowych zadań odpowiadających na wyzwania Unii Europejskiej, czas przekształceń warsztatu pracy – zastosowania nowoczesnych technik komputerowych, tworzenia cyfrowych baz danych oraz kreacji przestrzeni także w wymiarze strategicznym
Lata 90. XX wieku to okres wielkich przemian politycznych, społecznych i gospodarczych w Polsce, które znalazły odzwierciedlenie w reformie administracyjnej kraju przeprowadzonej w 1999 roku. Utworzono nowy system zarządzania krajem, na który składają się trzy poziomy jednostek samorządu terytorialnego: wojewódzki, powiatowy i gminny. Jednym z 16 nowo utworzonych województw było województwo wielkopolskie.
Nowy układ województw spowodował potrzebę reorganizacji służb zajmujących się planowaniem i gospodarką przestrzenną. W marcu 1999 roku, Sejmik Województwa Wielkopolskiego powołał nową jednostkę – Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. W struktury Biura włączone zostały: Wojewódzkie Biura Planowania Przestrzennego w Poznaniu, Kaliszu, Koninie i Lesznie oraz Wojewódzkie Biuro Urbanistyki i Architektury w Pile. Wyzwaniem organizacyjnym było przeprowadzenie scalenia wszystkich jednostek w jeden organizm. W efekcie tych działań biura w Kaliszu, Koninie, Lesznie i Pile działały jako zespoły terenowe do 2001 roku.
Trudny proces restrukturyzacji służb planistycznych w Wielkopolsce nie stanowił przeszkody w podjęciu nowych zadań planistycznych. Znowelizowana w 1999 roku ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z 1994 roku nałożyła na Sejmiki Województw obowiązek uchwalenia strategii rozwoju województwa i spójnego z nią planu zagospodarowania przestrzennego. Pierwszy sporządzony w Wielkopolskim Biurze Planowania Przestrzennego w Poznaniu „Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego” został uchwalony przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego już w 2001 roku. Był to również czas, kiedy przystąpiono do radykalnych przekształceń warsztatu planistycznego. Tradycyjne ręczne metody wykonywania części graficznych opracowań zastąpiono technikami komputerowymi. Kolejne lata działalności Biura przyniosły nowe edycje planu województwa z 2010 i 2019 roku, szereg opracowań studialnych i analitycznych dotyczących: rozwoju obszarów funkcjonalnych największych miast regionu i innych terenów charakteryzujących się wspólnymi uwarunkowaniami rozwojowymi, zagadnień tematycznych związanych ze środowiskiem przyrodniczym i kulturowym, z transportem, odnawialnymi źródłami energii czy zmianami społeczno-gospodarczymi.
Natomiast nowym zadaniem planistycznym Biura jest sporządzenie Audytu krajobrazowego województwa wielkopolskiego. Dokument ten, który na przestrzeni tych 70 lat nie był nigdy wykonywany dla regionu, został uchwalony w 2023 roku. Z kolei zachodzące na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zmiany w podejściu do procesów rozwoju i zagospodarowania przestrzennego oraz wymóg integracji planowania przestrzennego i społeczno-gospodarczego spowodowały poszerzenie zakresu działalności Biura i włączenie się w opracowywanie regionalnych dokumentów strategicznych, w tym strategii rozwoju województwa, dokumentów mających charakter operacyjny czy programów rozwoju.
W ciągu ostatnich lat, w konsekwencji szybkiego rozwoju technologii oraz rosnących wymagań dotyczących branży IT, nastąpiła także zmiana narzędzi planistycznych. Rozwój kartografii cyfrowej i systemu informacji przestrzennej (GIS) umożliwił przygotowywanie opracowań w technice cyfrowej. W związku z rozwojem możliwości oprogramowania GIS w zakresie analiz przestrzennych i wykorzystywania danych, w 2013 roku utworzono cyfrową bazę danych przestrzennych. Wprowadzono zasady tworzenia i aktualizowania danych przestrzennych oraz dostosowano je do wymagań dyrektywy INSPIRE, ustanawiającej infrastrukturę informacji przestrzennej w Unii Europejskiej. Biuro, we współpracy z Geodetą Województwa Wielkopolskiego, koordynuje rozbudowę Systemu Informacji Przestrzennej Województwa Wielkopolskiego.
Istotne zmiany dla Biura nastąpiły nie tylko w zakresie planistycznym. W 2020 roku Biuro zmieniło swoją siedzibę z długoletniej, wręcz historycznej, w budynku Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu przy Al. Niepodległości 16, na nową siedzibę – biurowiec „Kwadraciak” położony w centrum miasta przy ul. Mielżyńskiego 14.
Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu, kontynuując działalność planistyczną w województwie, czuje się spadkobiercą wielu pokoleń urbanistów i planistów przestrzennych działających w Wielkopolsce i przyjmuje rok 1955 za początek swojej historii. 70 lat działalności i kształtowania przestrzeni Wielkopolski to wielka odpowiedzialność i wyzwanie, bowiem „przestrzeń to dobro nas wszystkich”.
